01 aug Martin Sjardijn – Tijd Bestaat Niet

Tijd bestaat niet

Door Martin Sjardijn

Tijd is een van de meest ongrijpbare concepten in het menselijk bestaan. Het lijkt alomtegenwoordig, een constante metgezel die ons leven ordent, ons dwingt tot afspraken, deadlines en herinneringen. Toch, als we tijd onder de loep nemen door de lens van hedendaagse kwantumfysica, begint het concept te wankelen. Wat als tijd, zoals wij die ervaren, niet echt bestaat? Wat als tijd slechts een illusie is, een constructie van onze geest en cultuur, zoals de kunstenaars in de tentoonstelling ―Time, Timeless, Movement‖ ons uitnodigen te onderzoeken? In dit essay betogen we dat tijd, in het licht van de kwantumfysica en filosofische reflectie, geen absolute realiteit is, maar eerder een menselijke interpretatie van verandering, beweging en entropie.

Tijd als menselijke constructie

Tijd, zoals we die dagelijks ervaren, is een lineaire opvolging van momenten: verleden, heden, toekomst. Dit begrip is diep geworteld in onze cultuur, onze taal en ons bewustzijn. Het is geen toeval dat Christiaan Huygens’ uitvinding van de springveer in 1675, die de precisie van uurwerken verbeterde, een symbool werd van de menselijke behoefte om tijd te meten en te beheersen. Horloges gaven ons de illusie van controle over een ongrijpbaar fenomeen, een manier om de chaos van het bestaan te ordenen. Maar wat meten we eigenlijk? In de klassieke fysica lijkt tijd een universele constante, een onveranderlijke achtergrond waartegen gebeurtenissen plaatsvinden. Dit newtoniaanse wereldbeeld, waarin tijd en ruimte
absoluut zijn, voelt intuïtief aan. Toch begon dit beeld te scheuren met Einsteins relativiteitstheorie. Tijd, zo ontdekte hij, is relatief, afhankelijk van snelheid en zwaartekracht.

Een klok op een razendsnel ruimteschip tikt langzamer dan een klok op aarde. Tijd is dus geen vaste maatstaf, maar een flexibel, contextueel fenomeen. Dit inzicht alleen al dwingt ons om onze intuïtieve opvattingen over tijd te herzien.

Kwantumfysica en de ontmanteling van tijd

De kwantumfysica gaat nog verder en trekt de fundamenten van tijd volledig in twijfel. In de kwantummechanica, waar deeltjes simultaan op meerdere plaatsen kunnen bestaan en verstrengeling de klassieke noties van causaliteit tart, lijkt tijd geen fundamentele eigenschap van het universum te zijn. Fysicus Carlo Rovelli, een vooraanstaand denker in de kwantumzwaartekracht, stelt in zijn werk The Order of Time dat tijd op het meest fundamentele niveau niet bestaat. Wat wij als tijd ervaren, is volgens hem een emergent verschijnsel, een gevolg van de interacties tussen deeltjes en de toename van entropie – de mate van wanorde in een systeem.
In de kwantumfysica is het begrip “nu” problematisch. De Schrödinger-vergelijking, die het gedrag van deeltjes beschrijft, is tijdsonafhankelijk in haar fundamentele vorm. Dit suggereert dat het universum op het kleinste niveau geen onderscheid maakt tussen verleden, heden en toekomst. Tijd ontstaat pas wanneer we systemen observeren en interpreteren, wanneer we verhalen creëren om verandering te begrijpen. Dit maakt tijd niet alleen relatief, maar ook subjectief – een projectie van ons bewustzijn op een universum dat zelf geen klok nodig heeft.

Tijd, beweging en kunst

De tentoonstelling “Time, Timeless, Movement” nodigt kunstenaars uit om deze concepten te verkennen, en hun werk weerspiegelt vaak deze filosofische en wetenschappelijke inzichten. Beweging, een kernaspect van de tentoonstelling, is nauw verbonden met hoe we tijd waarnemen. Zonder verandering of beweging – of het nu de slinger van Huygens’ klok, het draaien van de aarde, of het verval van een radioactieve isotoop is – zou tijd ongrijpbaar zijn.
Kunstwerken die spelen met beweging, zoals kinetische installaties of video’s, maken dit tastbaar. Ze confronteren ons met de paradox van tijd: het is zowel een meetbare grootheid als een ongrijpbaar gevoel.
Een schilderij kan een moment bevriezen, een sculptuur kan de illusie van eeuwigheid oproepen, en een multimediainstallatie kan de relativiteit van tijd blootleggen door de toeschouwer te dwingen zijn eigen temporaliteit te ervaren. Kunstenaars die deelnemen aan deze expositie gebruiken deze media om tijd te deconstrueren, om te laten zien dat het geen vaste grootheid is, maar een fluïde, subjectieve ervaring. Ze herinneren ons eraan dat tijd, zoals de kwantumfysica suggereert, geen externe realiteit is, maar een lens waardoor we het universum waarnemen.

Tijdloosheid en het menselijk bestaan

Als tijd niet bestaat, wat betekent dat dan voor ons leven en onze cultuur? De viering van Huygens’ springveer in 2025 herinnert ons aan de menselijke drang om tijd te temmen, om het ongrijpbare te vangen in mechanische precisie. Maar paradoxaal genoeg wijst de kwantumfysica ons op een tijdloze realiteit, een universum waarin alles tegelijkertijd bestaat, zonder begin of einde. Dit idee resoneert met filosofische tradities, zoals het boeddhisme, dat het eeuwige nu benadrukt, of de ideeën van Spinoza, die het universum zag als een tijdloze, goddelijke substantie.
Toch blijft tijd een centrale pijler van ons bestaan. We leven in een paradox: we weten dat tijd een constructie is, maar we kunnen niet ontsnappen aan haar greep. Onze herinneringen, onze plannen, onze identiteit – alles is doordrenkt van temporaliteit. Kunst biedt een unieke ruimte om deze spanning te onderzoeken. Door te spelen met tijd, beweging en tijdloosheid kunnen kunstenaars ons uitnodigen om onze relatie met tijd te heroverwegen. Wat betekent het om te leven in een universum waar tijd niet fundamenteel is? Hoe kunnen we ons bevrijden van de tirannie van de klok en toch betekenis vinden in een wereld van verandering?

Conclusie

“Tijd bestaat niet” is geen nihilistische stelling, maar een uitnodiging tot verwondering. De kwantumfysica laat zien dat tijd een emergent fenomeen is, een product van onze waarneming en interactie met het universum. De tentoonstelling ―Time, Timeless, Movement‖ biedt kunstenaars een platform om deze ideeën te vertalen naar visuele en zintuiglijke ervaringen, om ons te laten nadenken over de aard van tijd en onze plaats in een tijdloos universum.
Christiaan Huygens’ springveer, een symbool van menselijke vindingrijkheid, herinnert ons aan onze pogingen om tijd te beheersen, maar de kunstwerken in deze expositie dagen ons uit om die controle los te laten en tijd te zien voor wat het is: een dans van beweging, een illusie van orde, een verhaal dat we zelf schrijven.